८. ऐसीं अक्षरें रसिकें

ज्ञानेश्‍वरीतील ‘ऐसीं अक्षरें रसिकें’ ही रचना श्रेष्ठ संत, प्रज्ञावंत तत्त्वज्ञ व अलौकिक प्रतिभावान कवी ज्ञानेश्‍वरांची आहे.
         भगवद्गीतेतील सहावा अध्याय म्हणजे ‘गीतार्थाचे सार’ होय. ते स्पष्ट करताना भाषेची कसोटी लागेल; पण असा गीतार्थ पेलण्यासाठी आवश्यक रसाळता मराठी भाषेत आहे, हे संतकवी ज्ञानेश्‍वर या रचनेद्वारे स्पष्ट करतात. ‘अतिंद्रिय परि भोगवीन इंद्रियांकरवी’ अशी प्रतिज्ञा त्यांनी ज्ञानेश्‍वरीच्या रचनेसंदर्भात केली होती. त्याचा प्रत्यय ही रचना वाचताना येतो. या भाषेचे बोल हे रंग, गंध, नाद, स्पर्श, रस या पंचसंवेदनांना जागृत करू शकतील असे आहेत. त्यामुळे, पंचेंद्रियांत रसाचा आस्वाद घेण्याची चढाओढ लागेल, अशी अजोड कल्पना संतकवी ज्ञानेश्‍वर येथे करतात. मराठी भाषेतील हे बोल म्हणजे जणू ‘कैवल्यरसाची पंचपक्वान्ने’ होत, जी निष्काम श्रोत्यांसाठी संत ज्ञानेश्‍वरांनी सादर केली आहेत.
         या आशयाचा आस्वाद घेण्यासाठी श्रोत्यांकडे आस्वादकता, तर असायला हवीच; पण आत्मप्रकाशाची स्थिरवृत्ती म्हणजेच ‘ठाणदिवी’ असणे आवश्यक आहे. जिच्याद्वारे त्यांना स्वानुभवातून ब्रह्मरसाचा आस्वाद घेता येईल असा आशय कवी येथे व्यक्‍त करतात.
         हे संतकाव्य अलौकिक आहे. माधुर्यगुणाने भरलेल्या या ओव्यांत तत्त्वज्ञान, भक्ती व काव्यसौंदर्याचा अपूर्व संगम आढळतो. आपल्या अजोड रसिक वृत्तीच्या आधारे संत ज्ञानेश्‍वर मराठीचे बोल अमृतापेक्षाही गोड आहेत, परिमळ त्यांच्या सुवासापुढे फिका पडेल, नादब्रह्माहूनही ते मधुर, श्रवणीय आहेत असा दावा करतात. सूर्य, चिंतामणी अशी प्रतीके वापरून शब्दांचे व्यापकत्व व सामर्थ्य अधोरेखित करतात. आत्मप्रभेचे नित्यनूतनत्व व त्या प्रकाशात सर्व इंद्रियांच्या नकळत ब्रह्मरसपान करण्याची अर्मूत कल्पना शब्दबद्ध करतात.
         ज्ञानेश्वरांची भाषाशैली त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाचेही दर्शन घडवते. त्यांच्या रचनेत विनयशील वृत्ती, मातृहृदयी वात्सल्य, अजोड रसिकता अशा गुणवैशिष्ट्यांचे प्रतिबिंब पडलेले दिसून येते.
         प्रस्तुत रचनेतील ‘श्रवणींचि होती जिभा’, ‘बोलांची ताटे भली’ कैवल्यरसें वोगरिलीं’ या शब्दसमूहांत टिपलेले कल्पनावैभव अजोड आहे. कौतुके, सहस्त्रकरु अशा उकारांत शब्दांमुळे भाषेचा गोडवा वाढला आहे व कवितेला नादसौंदर्य प्राप्त झाले आहे.
         ‘मराठीचे बोल अमृतापेक्षाही गोड आहेत’ असे म्हटल्यामुळे येथे व्यतिरेक अलंकार साधला जाऊन सौंदर्यनिर्मिती होते. तसेच कान, नाक, जीभ इत्यादी स्वतंत्र मानवी अवयव/इंद्रिये जणू मानवासारखेच वर्तन करू लागतील असे वर्णन आल्यामुळे येथे चेतनगुणोक्ती अलंकार साधला जाऊन आशयसौंदर्य वृद्धिंगत झाला आहे. ही कविता वाचल्यावर मनात शांती (शम) हा स्थायिभाव उत्पन्न होऊन मनाला शांत रसाचा प्रत्यय येतो.