२. प्राणसई

‘प्राणसई’ या कवितेचे रसग्रहण करा.
उत्तर: ‘प्राणसई’ या कवयित्री इंदिरा संत यांनी लिहिलेल्या कवितेत ग्रामीण भागातील पावसाळ्यापूर्वीच्या स्थितीचे वर्णन आले आहे. उन्हाळा संपण्याच्या व पावसाळा सुरू होण्याच्या दरम्यानचा हा कालावधी आहे. घराघरांत, शेतांमध्ये आवश्यक ती पूर्वतयारी झालेली आहे. कवयित्री मैत्रिणीच्या नात्याने घनावळीला म्हणजेच मेघमालेला/ढगांना पावसाच्या सरी घेऊन लवकरात लवकर येण्यासाठी उत्कटपणे निरोप पाठवत आहे.
    मालकाच्या स्वप्नांवर हिरवा शेला पांघरण्यासाठी, आपल्या भाच्यांशी खेळण्यासाठी मेघमालेने यावे, असे आवाहन करण्यासोबतच कवयित्री पावसाच्या आगमनानंतर स्वत:च्या मनी असणाऱ्या इच्छा, अपेक्षा व्यक्त करते व मेघमालेने वाऱ्यावर स्वार होऊन लवकरात लवकर यावे ही विनंती तिला करते. साध्या, सोप्या शब्दांत केलेली ही पावसाची आळवणी अत्यंत भावरम्य आहे.
    कविता वाचल्यानंतर कवयित्रीच्या मनातील भावभावनांचा कल्लोळ मनाला भिडतो. अत्यंत उत्कट, भावपूर्ण व आर्जवी स्वरांत केलेली ही विनवणी वाचकमनावर ठसा उमटवते. नेमक्या व समर्पक शब्दांच्या माध्यमातून अभिव्यक्त होण्याचे वैशिष्ट्य या कवितेत आढळते. सहजसोपी शब्दरचना असल्यामुळे कवितेत ‘प्रसाद. हा काव्यगुण आढळतो. त्यांमुळे कवितेचे आकलन सहज होते. चित्रदर्शी, काव्यमय भाषाशैली डोळ्यांसमोर प्रत्ययकारी जिवंत चित्र उभे करते. कमीत कमी शब्दांत जास्तीत जास्त आशय सामावण्याच्या सामर्थ्यामुळे ‘अल्पाक्षरत्व’ हे वैशिष्ट्य या कवितेत दिसून येते.
    प्राणसई, हिरवा शेला, कोमेली तोंडे, जरीचा घोळ, विहिरीच्या तळी असलेले भिंग अशा कल्पक प्रतीक-प्रतिमांमुळे कवयित्रीच्या प्रतिभासंपन्न काव्यशैलीचे दर्शन घडते. सांगावा, हुडा, शेणी, आळी, ठाणबंदी अशा ग्रामीण शब्दांमधून ग्रामीण कृषिजीवनाचे हुबेहुब चित्रण घडते. कोमेली, वाकुडेपणा अशा शब्दांच्या नावीन्यपूर्ण वापरामुळे कवितेत आंतरिक लय साधली गेली आहे.
    ही कविता छंदोबद्ध असून अष्टाक्षरी छंदात गुंफली गेली आहे. प्रत्येक कडव्यातील दुसऱ्या व चौथ्या चरणात यमक साधले गेल्यामुळे कवितेला नादमयता प्राप्त झाली आहे. उदा. तुडुंब-चिंब, भाजून-रचून इत्यादी. गेयता हे या कवितेचे वैशिष्ट्य असून अशा प्रकारच्या रचनापद्धतीमुळे कविता श्रवणसुभग व स्मरणसुलभ बनली आहे.
    ‘घनावळ’ या निर्जीव नैसर्गिक घटकावर मानवी भावभावनांचा आरोप झाल्याने येथे चेतनगुणोक्ती अलंकार साधला गेला आहे, त्यामुळे कवितेची शोभा वाढली आहे. मानवी जीवनातील पावसाचे; किंबहुना पाण्याचे महत्त्व ही कविता अधोरेखित करते. पावसापाण्याअभावी एकंदरीतच जनजीवन कसे विस्कळीत होते, याचे चित्रण येथे केले गेले आहे. तीव्र पाणीटंचाई, तीव्र तापमानवाढ, अवकाळी पाऊस अशा पर्यावरणीय समस्यांवर बोट ठेवतानाच निसर्गासोबत मैत्रभाव जपण्याचा संदेशही ही कविता देते. यातून अप्रत्यक्षपणे, पर्यावरणसंवर्धनाचे मूल्य रुजवण्याचा प्रयत्न केला आहे, म्हणून ही कविता मला फार आवडते.